چكيده فارسي :
فرسايش آبكندي (خندقي) يكي از مهمترين رخدادهاي مؤثر در هدررفت خاك، تغيير منظر زمين و منابع آب و تخريب اراضي است. بنابراين ضرورت دارد تا با شناسايي عوامل اثرگذار بر تشكيل و توسعه آبكندها، رابطه مستقيم و غيرمستقيم اين نوع از فرسايش با عوامل ادافيكي، اقليمي، زمينشناسي و... شناسايي شود. در پژوهش حاضر به پتانسيل رسوب¬زايي آبكند¬ها بر اساس ويژگي¬هاي حوضه آبخيز و سازندهاي زمين¬شناسي در بخشي از زير¬حوضه رودخانه شور (منطقه رباط¬ترك دليجان استان مركزي) انجام شد. پس از جمع¬آوري اطلاعات پايه و گزارشات موجود از منطقه مطالعاتي، 42 مشخصه هندسي، خاك، كاربري اراضي و زمينشناسي از 24 آبكند در دو ناحيه رودخانه رباط ترك و شانق جمع آوري شد. در مرحله بعد، تعيين عامل‌هاي موثر و گروه‌بندي آبكندهاي همگن بر اساس تحليل عاملي و تحليل خوشه‌اي انجام شد. سپس بررسي آستانه مساحت- شيب در دو حالت، يكي براي كل آبكندها و ديگري براي آبكندهاي همگن انجام شد. در مرحله بعد به منظور تعيين ارتباط مشخصات هندسي، خاك، كاربري اراضي و زمين¬شناسي با ميزان رسوب¬زايي آبكند¬ها، از آزمون همبستگي استفاده شد. نتايج تجزيه و تحليل عاملي نشان داد 42 پارامتر اندازه گيري شده آبكندها در 9 عامل با مجموع 769/90 درصد واريانس داده¬ها براي سال 1390 و مجموع 879/90 درصد واريانس داده‌ها براي سال 1401 قرار گرفته اند. به عبارتي همه 42 پارامتر در بررسي و تحليل رسوب زايي آبكندها مي‌توانند موثر باشند و معياري حذف نمي‌شود. نتايج بر اساس دندروگرام آبكندهاي همگن نشان داد در فاصله اقليدسي برابر 10، آبكندهاي 1 تا 8 و 10 تا 13 در گروه اول، آبكندهاي 9، 14، 15 و 16 در گروه دوم و آبكندهاي 17 تا 24 در گروه سوم قرار مي گيرند. طبق نتايج، در محدوده رودخانه رباط ترك رابطه مساحت- شيب از همبستگي بالايي برخوردار است كه توان b كه بيانگر فرآيند اثرگذار در توسعه آبكند است، منفي مي‌باشد. بررسي‌ها نشان داد جريان سطحي همراه با تشديد فرسايش ناشي از عمل انحلال در اين ناحيه در ايجاد آبكند نقش دارد. در ناحيه شانق همبستگي قوي در رابطه مساحت- شيب مشاهده نشد؛ اما با توجه به خصوصيات خاك منطقه، مهمترين عامل ايجاد و گسترش آبكند مربوط به غالبيت بافت لومي در خاك مي‌باشد كه در نواحي با ضعف و تخريب پوشش گياهي و تغيير كاربري، اين نوع از فرسايش شكل گرفته است. بر اساس نتايج آزمون همبستگي واحدهاي زمينشناسي با پارامترهاي مورفومتريك آبكندها مشاهده شد جهت آبكند، عرض پايين آبكند و عمق متوسط در سطح اطمينان 95 درصد با واحد زمينشناسي ارتباط معني دار دارند. همچنين شيب هدكت، نفوذپذيري و طول آبكند در سطح اطمينان 99 درصد با واحد زمينشناسي ارتباط معني دار دارند. به عبارتي واحدهاي زمينشناسي آبرفتي و كنگلومراي ماسه‌اي منجر به ايجاد تفاوت مشخصات هندسي آبكندها شده اند. در آبكندهاي مستقر بر واحدهاي زمينشناسي آبرفتي (محدوده رودخانه شانق)، به دليل سست بودن آبرفت، گسترش طولي، عرضي و عمقي آبكندها بيشتر است. ولي در آبكندهاي شانق كه عمدتاً بر روي بستر كنگلومراي ماسه‌اي با مقاومت بيشتر قرار دارند، توسعه آبكند كمتر بوده است. در كل مشخص شد ايجاد و گسترش آبكند صرفاً از پارامترهاي مساحت و شيب تأثير نمي‌پذيرند و عوامل ديگر از جمله زمينشناسي منطقه در توسعه آبكند نقش دارند. همچنين خصوصيات فيزيك وشيميايي خاك و نيز نوع كاربري تأثير به سزايي در ايجاد و گسترش آبكند دارند كه مي‌توان با ارائه برنامه‌هاي مديريتي صحيح، در جهت تثبيت و كنترل فرسايش آبكند اقدام نمود.
چكيده انگليسي :
Gully erosion is one of the most important events affecting soil loss, changing the landscape of land and water resources, and land degradation. Therefore, it is necessary to identify the factors affecting the formation and development of gully, and to identify the direct and indirect relationship of this type of erosion with edaphic, climatic, geological factors, etc. In the present research, the sedimentation potential of watersheds was conducted based on the characteristics of the watershed and geological formations in a part of the sub-basin of the Shor River (Robat-Tork area, Dilijan, Markazi Province, Iran). After collecting the basic information and available reports from the study area, 42 characteristics of geometrical, soil, land use and geological were collected from 24 gullies in two areas of the Robat-Tork River and Shanaq. In the next step, determination of effective factors and grouping of homogeneous water bodies was done based on factor analysis and cluster analysis. Then, the area-slope threshold was investigated in two cases, one for the whole gullies and the other for homogeneous gullies. In the next step, correlation test was used to determine the relationship between geometric, soil, land use, and geological characteristics with the amount of sedimentation in gully. The results of the factor analysis showed that the 42 measured parameters of water bodies were placed in 9 factors with a total of 90.769% of data variance for 2013 and a total of 90.879% of data variance for 1401. In other words, all 42 parameters can be effective in the investigation and analysis of the sedimentation of ponds, and no criterion is omitted. The results based on the dendrogram of homogeneous watersheds showed that in the Euclidean distance equal to 10, watersheds 1 to 8 and 10 to 13 are in the first group, watersheds 9, 14, 15, and 16 are in the second group, and watersheds 17 to 24 are in the third group. According to the results, in the area of Rabat Turk River, the area-slope relationship has a high correlation, and its power b, which indicates the effective process in the development of watershed, is negative. Investigations showed that the surface flow along with the intensification of erosion caused by the action of dissolution in this area plays a role in the creation of watersheds. No strong correlation was observed in the area-slope relationship in the shank region; But according to the characteristics of the soil in the region, the most important factor in the creation and expansion of watersheds is related to the predominance of loamy texture in the soil, which is formed in areas with weak vegetation cover and land use change. Based on the results of the correlation test of geological units with the morphometric parameters of gullies, it was observed that the direction of the gully, the width of the bottom of the gully, and the average depth at the 95% confidence level have a significant relationship with the geological unit
